Victor Hugo ve Tanrı İnsanlar

Victor Hugo, Bir İdam Mahkumunun Son Günü adlı eserine yazdığı önsözde idam cezasına neden karşı durulması gerektiğini, aslında cezanın daha sonraki suçlar açısından caydırıcı olmadığı, kişiyi idama götüren suçların bireysel olmaktan ziyade toplumsal olduğu, kişinin kendisini idama götüren süreci lanetli bir kader olarak çocukluğundan itibaren yaşadığı, savcıların ‘süslü’ iddianamelerini hazırlarken ve idam cezasının infazı sırasında kurbanın hayatına hiç dahil olmadığı ve anlamaya çalışmadığı, çoğu zaman sadece kendi egosunu tatmin ettiği, meydanlarda infazın birer eğlenceye dönüştüğü gibi pek çok farklı açıdan ele almıştır. Hugo’yu, Guillotin’in Fransa’daki varlığını ortadan kaldırma mücadelesine yönelten umut, gerekçelerinin rasyonelliği ve bu girişimin insanların vicdanlarına hitap ettiğini düşünmesidir.  Bununla birlikte kendisi de bu romantik girişiminin başarılı olacağını konusunda şüphelidir. Nitekim girişteki mizansende yer alan kişiler birbirleriyle ‘Bir İdam Mahkûmunun Son Günü’ hakkında konuşurlar, bu kitabın bir deli saçması, aşağılık bir metin olduğunu söylerler. Hugo’nun kendisi bu mücadelenin sonucunu göremese de bugün torunlarının Fransa’sında idam cezası kaldırılmıştır. Fakat aradan geçen neredeyse üç yüzyıla rağmen idam cezası pek çok ülkede güncelliğini korumaktadır. Bu sonuçlardan Fransa’nın idam cezasını uygulayan ülkelerden daha demokratik olduğu sonucu türetilemez elbette. Zaten bu yazının amacı da bu sonuçlar üzerine düşünmek yerine idam cezasının güncelliği üzerine naçizane bir iki söz söylemektir. 

İlk olarak ‘İdam cezası adaleti sağlar mı?’ sorusundan hareket etmek gerekmektedir. Devlet, idam mekanizmasını işlettiğinde, başkasının hakkını gasp ettiğini iddia ettiği kişinin yaşam hakkını, hakkı gasp edilen kişi ve kamu adına gasp eder. Yani hakkı gasp edilen kişinin ve kamunun intikamı devlet eliyle alınır. Nietzscheci bir perspektiften bakarsak ‘idam’, ‘hınç’ın ( ressentiment ) dolayısıyla ‘köle ahlakı’nın cisimleşmiş halidir. Bu yaklaşım adaleti intikamla eşitler ki, bu eşitliğin kendisi adil bir düzenden ziyade bir intikam düzenini ortaya çıkarır. Bu düzende devlet ise ancak ‘intikam alanların en güçlüsü’ olarak tanımlanabilir. Devletin en güçlü intikam alıcısı olarak tanımlanması insanlar arasındaki güç ilişkilerinin kurumsallaşma mücadelesinin somutlaşmasıdır. Artık devlet en güçlünün/güçlülerin elinde bir iktidar aygıtı, adil olan ise onun/onların hoyratlığı olur. Bu hoyratlık, rıza üretimi ve gönüllü kullukla büyür ve tüm yaşamı sarar, hakikatin kendisi olur.

İşte bu yüzden adalet, yasalarda yer alan sözcüklerden daha ötesidir. Yasaların ontolojik “– dır”, “– dir”leri vardır. Oysa adalet daha çok ‘etik’e dâhildir. İnsanlar arasındaki ilişkide aranmalıdır ve ancak orada bulunabilir. Levinas’ın ‘yüz’ olarak karşıladığı ilişkisellik. Eğer yasalar ( ister seküler ister teolojik olsun )  ve mahkeme kararlarıyla adalet aranıyorsa adalet bu dünyanın işi değildir. Bu yüzden adalete/adil olana dair sorgulamalarımıza, şikâyet ve yakınmalarımıza ‘etik’ arayışımızı temellendirmeliyiz.

Diğer yandan idam cezasının meşruiyeti tartışmalarında adaletin intikamla eşitlenmesi, insanın yeryüzünde Tanrı rolüne soyunduğunun en bariz göstergesidir. Her ne kadar intikam bir kurum olarak devlet eliyle kamu adına alınıyor olsa da, yasaları çıkaran, kararı veren, cellat, kurban ve idamı bir seyir nesnesi olarak izleyenler insanların taa kendisidir. Bu yüzden bir başkasının yaşam hakkına müdahale hakkının bir başkasında olduğu bir düzende insanın soyunduğu rol Tanrı olmak, oynadığı oyun Tanrıcılıktır. Herkesin Tanrı olduğu bir düzende adalet yoktur, güç ve tahakküm ilişkileri vardır.

Son olarak idam cezasının sadece suçlu bulunan kişinin hayatına son verilmesi olarak düşünülmemesi gerekir. Yeryüzünün pek çok bölgesinde idam edilen ve edilecek olanların yanı sıra haksızlığa uğradığı için, düzeni sorguladığı için, siyasi düşünceleri yüzünden ve daha nice sebepten işkence gören yaşam hakları ellerinden alınmamış olsa da özgürlükleri ellerinden alınan ‘intikam’ mağdurları var. Bugün idam cezasına dikkatimizi çeken ne Mısır’da idam cezasına çarptırılan kişilerin sayıları ne Kuzey Kore’de liderin hoyratlığı olmalıdır. İdam cezasının meşruiyetini savunan görüşler var oldukça ne Mısır’da ne Kuzey Kore’de ne de yeryüzünün bir başka bölgesinde intikam ortadan kalkmayacaktır. İntikam, Mısır’da Sisi’nin, Kuzey Kore’de Kim Cong-ın’in, Türkiye’de Ethem’in, Berkin’in, Ahmet’in, Abdullah’ın ve diğerlerinin katillerinin korunmasında cisimleşir. İnsana, Tanrı olmadığını hatırlatmanın vakti gelmedi mi?... 

'Kurban' Oidipus ve Bizim Lanetimiz

Yunan mitolojisinin en bilinen efsanelerinden bir tanesi Oidipus’un lanetidir. Sophokles, muhteşem tragedyası ‘Kral Oidipus’ta bu efsaneyi ele almıştır. Oidipus Thebai kralı Laios ve İokaste’nin oğlu olarak dünyaya gelir. Oidipus’un,  babasını öldüreceği ve annesi ile evleneceği kehaneti üzerine ayaklarından ve ellerinde bağlanarak ormanda ölüme terk edilmesi emredilir fakat çoban bu emri yerine getiremez, Oidipus, Korinthoslu bir çoban tarafından çocukları olmayan Korinthos kralı Polybos ve karısı Merope’e verilir. Yıllarını Korinthos’te geçiren Oidipus, kendi hakkındaki kehanetten haberdar olur ve bu kehanetin gerçekleşmesini önlemek için Korinthos’u terk eder. Yolda aslında öz babası olan Kral Laios ve yanındakilerle karşılaşır fakat kavga çıkar ve Oidipus, Laios ve yanındakileri öldürür. Böylece kehanetlerden ilki gerçeklemiş olur. Bu sıralarda Thebai halkı, kendilerine musallat olan dev kanatlı canavardan muzdariptir. Canavardan kurtulmanın tek yolu sorduğu bilmeceye doğru cevap vermektir. Laios’un ölümü üzerine İokaste’nin kardeşi Kreon, Thebai halkını bu canavardan kurtaracak kişiye Thebai tahtını vaat eder. Canavarın bilmecesine doğru cevap veren Oidipus, Thebai Kralı olur ve aslında öz annesi olan İokaste ile evlenir. Böylece diğer kehanet de gerçekleşmiş olur. Aradan zaman geçer ve Thebai halkı vebanın pençesine düşer, çare aramak için başvurulan kahin, Thebai halkı arasında yer alan birisinin lanetli olduğunu ve onun Thebai’den sürülmesi gerektiğini söyler. Bu kehanetten sonra Oidipus, bu lanetli kişiyi bulmak için çabalar ve neticede bu kişinin kendisi olduğunu öğrenir ve kendini kör ederek Thebai’i terk eder.[i]

Efsanede kehanetlerden kaçmaya çalıştıkça aslında kehanetleri gerçekleştirmeye daha çok yaklaşıldığı ve insanın kaderinden kaçamadığı işlenir. Peki, gerçekten insan kaderini değiştiremez mi? Laios, İokaste ve Oidipus bu ‘zorunlu laneti’ yaşamak zorundalar mı? Bu sorulara cevap aramaktan ziyade onları kaderimiz diye adlandırdığımız hatalarımızı sorgulamak için başlangıç olarak görmemiz gerektiğini düşünüyorum.

Bu bağlamda ilk sorgulamamız gereken kahinler ve kehanetlerinin iktidarıdır. Laios ve İokaste, kehanetin büyüsüne kapılmayıp, Oidipus’u ölüme terk etmeseler acaba kehanet gerçekleşir miydi? Bu soru kahinin iktidar ilişkilerindeki pozisyonunun sorgulanmasını gerektirir ve bizi Foucault’nun bilgi-iktidar ilişkisine götürür. Kahin hakikati dile getirendir, sorgulanamaz. O, bilgi sahibi dolayısıyla iktidar sahibidir. Bilgi ve İktidar, Janus’un iki yüzüdür. Bizim kader diye algıladığımız şey aslında bilgi, hakikat, gerçeklik olarak kodlananları tekelinde tutan hakim paradigmalara olan sadakatimizdir.

Bu epistemolojik sorgulamanın yanı sıra yukarıdaki sorunun bir de etik sorgulama boyutu vardır. Acaba lanet, Oidipus doğduğunda onunla birlikte mi ortaya çıkmıştır yoksa laneti Laios ve İokaste mi başlatmıştır? Kendi çocuğunu, kahinin sözlerinden ve kendi ikballerinden değersiz gören bakış lanetli değil midir? Etik olanın, hakim söylemlerle ve tahakküm ilişkileri çerçevesinde baskılandığı bir kadercilik, politik olanın güç ilişkilerinde mevzi kazanmak olarak algılandığı, politiğin etikle ilişkisinin görmezden gelindiği, insan hayatının nesneleştirildiği bir düzenden ötesini tahayyül etmeyi imkansızlaştırır.

Efsanede Oidipus, gerçeği öğrenmek için araştırmasını sonuna kadar sürdürme kararlılığındadır. Thebai’nin lanetli biri yüzünden veba salgınına yakalandığını söyleyen kahin ise onun bu işin peşini bırakması gerektiğini salık vermektedir. Aynı şekilde İokaste de kafasındaki şüpheler berraklaştıkça Oidipus’u bu araştırmanın peşini bırakması konusunda ikna etmeye çalışır:

“OİDİPUS

Olmaz, ortada böyle deliller varken, kimin oğlu olduğum gizli kalamaz.

İOKASTE

Yaşamak istiyorsan, tanrılar hakkı için vazgeç bu araştırmadan! Çektiklerim bana yeter.

OİDİPUS

Korkma, üç kuşak öncesinde köle kanından olduğum anlaşılsa bile, bir şey kaybetmezsin haysiyetinden!

İOKASTE

Yalvarırım beni dinle, öğrenmeye kalkma bunu!

OİDİPUS

Hiçbir şey vazgeçiremez beni bundan, gerçeği öğreneceğim.”[ii]  

Oidipus, Thebai halkını canavarın elinden kurtarmış bir kahramandır. Ama aynı zamanda babasını öldürmüş ve annesi ile evlenmiş bir ‘lanetli’dir. Hem kahin hem Kraliçe İokaste bu gerçeğin ortaya çıkmaması için yalvarmaktadırlar ama Oidipus onları dinlemez ve kendi felaketine doğru yürür. Tam da burada biraz durup düşünmek gerek. Acaba gerçek lanetli Oidipus mudur yoksa babası Laios ve hem annesi hem karısı Kraliçe İokaste midir? Oidipus bu efsanede bir kurbandır esas lanetliler Kral Laios ve Kraliçe İokaste’dir. Kahine inanıp, kehanetten kaçmak adına kendi oğullarını öldürmeye çalışanlar. Onun tarafından öldürülenler. Onunla evlenenler. En kötüsü de gerçeği öğrendikten sonra bile bu gerçeğin ortaya çıkmasını istemeyenler.

Bugün kader olarak adlandırdığımız, bilgi ve iktidar ilişkiselliği içinde iktidar odaklarının tahakkümlerinin devamlılığı için ürettiği gerçekliktir. Bu gerçeklik Yunan mitolojisinde kahinin kehanetleriydi bugünse tüm demokratikleşme taleplerinin arkasında karanlık güçlerin olduğunu bağıranların söylemleridir. Medyaya telefon açıp ‘Gerçeği’ inşa edenlerin hoyratlığıdır. Hakikati bilip söylemek istemeyenlerin, söylemeyenlerin çıkarlarıdır. İşte bugünün esas laneti, kader diye sunulan bu söylemlere, hoyratlığa, çıkarlara duyulan inanç ve sadakattir. Bir başka açıdan bugün politik olanın etikle ilişkisi, politikanın güç ilişkileri çerçevesinde tanımlanması, etik olanın dışlanması ve baskılanması nedeniyle silinmeye yüz tutmuştur. Sonuç en kabataslak yaklaşımla insanın nesneleşmesi ve yabancılaşmadır. Bu Yunan mitolojisinde Oidipus’un ormana terk edilmesiydi bugünse çocukların, ülkenin bölünmez bütünlüğü ve istikrar adına, başlarına gelen ‘cisimlerle’ öldürülmesidir. Evladını kaybeden annelerin meydanlarda yuhalatılmasıdır. Küçücük çocukların ‘terörist’ ilan edilmesidir. Dün İokaste ve kahinin ortaya çıkmasını istemediği gerçek, bugün iktidarların halklarından sakladıkları gerçekler. Bakanlık odalarında hayatlarımız hakkında hoyratça kararlar alabilenlerin sakladıkları gerçekler. Ve daha nice gerçek olarak bize sunulan yalanlar. En kötüsü bu hercümerç içinde kendi gerçekliklerimizi bu yalanlar üzerine inşa etmekte sakınca görmememiz...

İşte bizim lanetimiz. Ya Oidipus gibi kurban olduğumuzun farkına varacağız ve kör olmak pahasına hakikati araştıracağız ya da İokaste ve kahinin sözünü dinleyecek başkalarının lanetini kaderimiz diye yaşayacağız. Seçim bizim…

Hasan Turgut

---

[i] Sophokles, Kral Oidipus, çev. Bedrettin Tuncel, III. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Mayıs 2013.

[ii] A.g.e., s.40.